تبریز، شهری تاریخی و گردشگری در شمال غرب ایران، جاذبههای متنوعی را در خود جای داده است. این شهر با قدمتی چند هزار ساله، میراثدار فرهنگ، هنر و معماری ایرانی است. از بازارهای سرپوشیدهی قدیمی گرفته تا پارکهای طبیعی زیبا، تبریز برای هر سلیقهای دیدنیهای ویژهای دارد. در ادامه، بهترین جاهای دیدنی تبریز را در دستهبندیهای تاریخیفرهنگی، طبیعیتفریحی و مذهبی معرفی میکنیم. همچنین به بعضی جاذبههای کمترشناختهشده اطراف تبریز و مکانهایی که در شب جلوهای خاص دارند، اشاره خواهیم کرد.
جاهای دیدنی تاریخی و فرهنگی تبریز
تبریز برای عاشقان تاریخ و معماری، شهری زنده و روایتگو است؛ از بازار جهانی و کهنسال آن که نبض تجارت و فرهنگ را قرنها در مشت داشته تا بناهایی که هر آجرشان قصهای از فراز و فرود این سرزمین میگویند. در دل بافت قدیمی شهر، مسجدها، کاروانسراها، خانههای قاجاری و موزهها کنار هم نشستهاند و پیوند خوشایندی از هنر ایرانی، اقتصاد سنتی و زیست شهری را پیش چشم میگذارند. قدم زدن در کوچهپسکوچههای آجری تبریز، فرصتی است برای دیدن کاشیکاریهای بینقص، ارسیهای رنگین، تالارهای قدیمی و نشانههای تحولات اجتماعی از مشروطه تا امروز؛ تجربهای که هم ذوق زیباییشناسی شما را ارضا میکند و هم دانستنیهای تاریخیتان را غنیتر.
1. بازار بزرگ تبریز؛ میراث جهانی یونسکو
بازار بزرگ تبریز یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان است که گردش تبریز بدون دیدن آن کامل نمیشود. این بازار تاریخی با راهروها و تیمچههای تو در تو و طاقهای آجری بلند، قرنها مرکز بازرگانی منطقه بوده است. رونق بازار تبریز به ویژه در دوره صفویه و به دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم به اوج رسید. امروز نیز بازار تبریز با وجود حجرههای سنتی، تیمچهها و سراهای معروفی مانند تیمچه مظفریه (بازار فرش)، سرای امیر و راستهبازار، بسیار پرجنبوجوش است. این مجموعه عظیم در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده و شکوه معماری ایرانی-اسلامی را به نمایش میگذارد. بازار در مرکز شهر (محدوده خیابانهای امام خمینی و فردوسی) واقع شده و معمولاً از حدود ۸ صبح تا ۵ عصر در روزهای غیرتعطیل فعالیت دارد.
2. مسجد کبود (فیروزه اسلام)
مسجد کبود تبریز که به دلیل کاشیکاریهای فیروزهای چشمنوازش به «فیروزه اسلام» شهرت یافته، بیش از ۶۰۰ سال قدمت داردi. این مسجد در سده نهم هجری به دستور سلطان جهانشاه قرهقیونلو ساخته شده و نمونهای برجسته از هنر معماری ایرانی-اسلامی است. کاشیهای معرق لاجوردی و فیروزهای رنگ در کنار طرحهای هندسی بدیع، جلوهای خیرهکننده به بنا بخشیده است. اگرچه بخشهایی از مسجد در زلزلههای تاریخی آسیب دیده، اما مرمتهای انجامشده، شکوه آن را احیا کرده است. آرامگاه سلطان جهانشاه نیز در همین مکان قرار دارد. مسجد کبود در خیابان امام خمینی (نزدیک پارک خاقانی) واقع شده و همهروزه از ساعت ۸ صبح تا ۱۷:۳۰ برای بازدید عموم باز است.
3. ارگ علیشاه تبریز
ارگ علیشاه – که به ارگ تبریز نیز معروف است – سازهای باشکوه از دوره ایلخانیان است و حدود ۷۰۰ سال قدمت دارد. این بنای عظیم آجری در ابتدا به عنوان مسجد ساخته شد اما ناتمام ماند و طی قرون کاربردهای متفاوتی پیدا کرد. ارگ علیشاه در دورههای مختلف به عنوان صحن مسجد، مخزن غلات و سنگر نظامی مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه تنها دیوارههای بلند و ایوان عظیم این بنا برجای مانده که با ترکهایی بر پیکره آن، گویی زخمهای تاریخ را بازگو میکنند. ارگ علیشاه به عنوان شاهدی بر حوادث تاریخی تبریز، در مرکز شهر (نزدیکی میدان ساعت در تقاطع امام خمینی و فردوسی) قرار دارد و هر ساله گردشگران بسیاری را مجذوب عظمت و استحکام خود میکند.
4. خانه مشروطه؛ موزه تاریخ معاصر
خانه مشروطه تبریز یادگاری از دوران مشروطیت ایران است که نقش مهمی در جنبش مشروطه داشت. این خانه تاریخی با زیربنای حدود ۱۳۰۰ متر مربع به سبک معماری قاجاری ساخته شده و دارای حیاط باصفا، حوض زیبا و ساختمان دو طبقهای است که در همان نگاه اول چشمها را خیره میکند. پنجرههای مشبک رنگی بنا، با تابش نور و انعکاس رنگها بر فضای داخلی، زیبایی محسورکنندهای ایجاد کرده است. خانه مشروطه در اواخر دوران قاجار محل سکونت حاج مهدی کوزهکنانی، تاجر سرشناس تبریزی، بود و در اوایل قرن چهاردهم هجری خورشیدی به پایگاه تجمع آزادیخواهان آذربایجان مانند ستارخان و باقرخان تبدیل شد.
پس از تبدیل شدن به موزه در سال ۱۳۷۵، این خانه محل نمایش اسناد انقلاب مشروطه و تندیسهای رهبران مشروطهخواه شده است. بازدید از خانه مشروطه فرصتی است تا همزمان با تماشای معماری زیبا و اصیل بنا، با تاریخ جنبش مشروطه ایران و قهرمانان آن آشنا شوید. این خانه موزه در محله راستهکوچه (روبروی مسجد جامع تبریز، خیابان شهید مطهری) واقع شده است.
5. موزه قاجار و خانه امیرنظام گروسی
موزه قاجار یکی از دیدنیترین موزههای تبریز است که در عمارت تاریخی امیرنظام گروسی قرار دارد. این خانه مجلل در محله قدیمی ششگلان تبریز واقع شده و در اواخر دوره قاجار توسط امیرنظام (حاکم وقت آذربایجان) ساخته شده است. ساختمان دو طبقه موزه حدود ۳۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و با ۱۶ ستون بلند، دو حیاط اندرونی و بیرونی، پنجرههای ارسی رنگارنگ، حوضها و باغچههای پیرامونی، جلوهای کمنظیر از معماری قاجاری را به نمایش میگذارد. گچبریها و تزئینات ظریف در فضای داخلی و بیرونی عمارت، هنر دوره قاجار را یادآوری میکند.
امیرنظام گروسی که صاحب اصلی خانه بود، از رجال باکفایت در زمان ناصرالدینشاه بود و خدمات مهمی چون وارد کردن ماشین چاپ تمبر و ضرب سکه به ایران انجام داد. امروزه در تالارهای متعدد موزه قاجار، مجموعهای از اشیاء تاریخی آن دوران به نمایش درآمده است؛ از سکهها و ظروف چینی گرفته تا البسه و آلات موسیقی عهد قاجار. بازدیدکنندگان میتوانند ضمن آشنایی با سبک زندگی و هنر دوره قاجار، از تماشای بنای باشکوه و باغ مصفای آن نیز لذت ببرند. موزه قاجار همهروزه (جز ایام تعطیل) از ساعت ۹ تا ۱۶:۳۰ پذیرای علاقهمندان است.
6. مقبرهالشعرا
مقبرهالشعرای تبریز مجموعه آرامگاهی منحصربهفردی است که محل خاکسپاری بیش از ۴۰۰ شاعر، ادیب و عارف نامدار ایرانی است. این گورستان تاریخی از ۸۰۰ سال پیش محل دفن شعرا بوده و چهرههایی چون اسدی طوسی، قطران تبریزی و بالاخص سیدمحمدحسین شهریار (شاعر معاصر) در آن آرمیدهاند. بنای یادبود مقبرهالشعرا که امروزه مشاهده میکنیم، در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی با تلفیقی از معماری سنتی و مدرن بازسازی شد. این سازهی بتنی مرتفع با قوسهای درهمتنیده، یادآور قفسهای از کتب شعر است و شکوه ادبیات فارسی را تداعی میکند.
متأسفانه زمینلرزههای مختلف در تبریز طی اعصار، بنای قدیمی آرامگاه را تخریب کرده بود و این مکان سالها متروکه ماند؛ تا اینکه در سال ۱۳۵۰ شکل جدید آن احداث گردید. امروز چهره مدرن مقبرهالشعرا در محله تاریخی سرخاب (خیابان ثقهالاسلام) قرار دارد و همه روزه از ساعت ۸ تا ۱۸ برای بازدید عموم باز است. برای علاقهمندان به شعر و ادبیات، قدم زدن در میان مزار شاعران بزرگ در فضایی آکنده از یاد و نام آنها، تجربهای معنوی و فراموشنشدنی خواهد بود.
7. رَبع رشیدی؛ دانشگاه قدیمی جهان اسلام
ربع رشیدی نام مجموعهای علمی-آموزشی در تبریز است که در اواخر قرن سیزدهم میلادی (حدود ۷۰۰ تا ۷۵۰ سال پیش) توسط خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی بنا شد. این مجموعه در دامنه کوه سرخاب (محله باغمیشه تبریز) احداث شده بود و در زمان خود چنان وسعت و امکاناتی داشت که به شهری علمی شباهت داشت. ربع رشیدی را میتوان نخستین دانشگاه بینالمللی جهان دانست که با چهار دانشکده در چهار سمت، علوم مختلف را آموزش میداد.
گفته میشود در اوج شکوه خود حدود شش هزار دانشجو در این مرکز به تحصیل مشغول بودهاند و کتابخانهای عظیم و بیمارستانی نیز جزئی از آن بوده است. هرچند امروزه از این بنای بزرگ، آثار کمی باقی مانده و بیشتر به صورت ویرانه درآمده است، اما اهمیت تاریخی آن همچنان پابرجاست. ربع رشیدی نشانی از پیشینه علمی تبریز و ایران است و عظمت فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی را به رخ میکشد.
این اثر در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده و بقایای آن در خیابان عباسی تبریز قرار دارد. اخیراً پارکی به نام پارک ربع رشیدی در مجاورت این محوطه ایجاد شده که گردشگران میتوانند ضمن بازدید از ویرانههای ربع رشیدی، در فضای سبز آن نیز استراحت کنند.
جاهای دیدنی طبیعی و تفریحی تبریز
طبیعت پیرامون تبریز چهرهای متنوع و پرنشاط دارد؛ در یک سوی شهر دریاچهها و پارکهای پردرخت برای پیکنیکهای خانوادگی و پیادهرویهای سبک، و در سوی دیگر ارتفاعات، تلهکابینها و لوکیشنهای عالی برای عکاسی و ماجراجویی. اثرات آتشفشانی سهند، تپهها و صخرههایی پدید آورده که منظرهای کمنظیر ساختهاند و آبوهوای مطبوع کوهستانی، حتی در تابستان، لذت گردش را دوچندان میکند. خواه به دنبال آرامش کنار آب باشید خواه بهدنبال هیجان در مسیرهای کوهپیمایی، تبریز و اطرافش مجموعهای کامل از تفریحات در فضای باز را پیش روی شما میگذارد.
8. پارک ائلگلی؛ تفرجگاه اصلی شهر
پارک ائلگلی (شاهگلی سابق) محبوبترین گردشگاه شهر تبریز است که هم جنبه تاریخی دارد و هم فضای تفریحی مدرن. ائلگلی در زبان ترکی آذربایجانی به معنای «استخر مردم» است و ساخت اولیه آن به دوران آققویونلوها در قرن ۹ هجری بازمیگردد. این پارک طی دورههای صفویه و قاجار توسعه یافت و در سالهای اخیر نیز به شکل امروزی درآمده است. در مرکز دریاچه مصنوعی ائلگلی، عمارتی هشتضلعی و دوطبقه قرار دارد که اکنون به رستوران تبدیل شده و با نورپردازی زیبا در شب، جلوهای رؤیایی پیدا میکند.
دریاچه ائلگلی ابعادی حدود ۲۰۰×۲۰۰ متر دارد و عمق آن بین ۳ تا ۹ متر متغیر است. قایقسواری در این دریاچه یکی از تفریحات اصلی بازدیدکنندگان است. پارک دارای محوطههای گلکاری، مسیرهای پیادهروی، شهربازی و فضای سبز گسترده برای پیکنیک است و ورود به آن رایگان میباشد. بسیاری از مردم تبریز عصرها و بهویژه شبهای تابستان را برای گردش به ائلگلی میآیند و از هوای خنک و مناظر دلپذیر آن لذت میبرند. این پارک در جنوبشرق تبریز (انتهای خیابان شاهگلی) واقع شده و ایستگاه مترو ائلگلی نیز دسترسی به آن را آسان میکند.
9. روستای صخرهای کندوان؛ روستایی شبیه کندوی عسل
روستای کندوان یکی از شگفتانگیزترین جاذبههای طبیعی ایران است که در ۴۸ کیلومتری جنوبغربی تبریز (شهرستان اسکو) واقع شده است. این روستا به خاطر خانههای منحصربهفردش که داخل کوه و صخرههای کلهقندی کَنده شدهاند شهرت جهانی دارد. مناظر کندوان یادآور صخرههای کاپادوکیه در ترکیه است و از همین رو آن را با گورمه ترکیه مقایسه میکنند.
طبق برآوردها قدمت سکونت در کندوان بسیار طولانی است و برخی منابع پیشینه آن را تا ۶۰۰۰ الی ۷۰۰۰ سال هم ذکر کردهاند. شکلگیری بافت صخرهای کندوان حاصل فعالیتهای آتشفشانی کوه سهند طی هزاران سال بوده است. ساکنان روستا هنوز در همین خانههای سنگی زندگی میکنند و مشاغلی چون دامداری، تولید صنایعدستی، فروش عسل و خشکبار محلی دارند.
وجود هتل صخرهای لاله کندوان (که در دل کوه ساخته شده) این امکان را فراهم کرده است که گردشگران شب را نیز در کندوان سپری کنند و از سکوت و هوای پاک کوهستان لذت ببرند. قدم زدن در کوچههای سنگی کندوان و تماشای معماری دستکند آن، تجربهای منحصربهفرد است که نباید در سفر به تبریز از دست داد.
10. کوه عینالی و تلهکابین تبریز
رشتهکوه عینالی با ارتفاعات سرخرنگ خود در شمال شهر تبریز قرار دارد و یک مجموعه تفریحی کامل را در دل خود جای داده است. این مجموعه شامل مسیرهای کوهپیمایی متعدد، زیارتگاه تاریخی عون بن علی در قله، دریاچه مصنوعی کوچک (داغگلی)، پارک جنگلی و امکانات رفاهی متنوع است. محبوبترین بخش تفریحی عینالی، تلهکابین تبریز است که از دامنه کوه شروع شده و تا نزدیکی قله ادامه دارد. این تلهکابین به طول چند کیلومتر، بر فراز درهها و دریاچه مصنوعی عبور میکند و منظرهای پانوراما از شهر تبریز را به نمایش میگذارد.
سفر با تلهکابین عینالی بهویژه در هنگام غروب و شب بسیار پرطرفدار است، زیرا میتوان چراغهای شهر را از ارتفاع تماشا کرد و از هوای خنک کوهستان لذت برد. در بالای کوه، بقعهی عون بن علی (دو برادران) واقع شده که زیارتگاه مهمی برای مردم تبریز است و قدمت آن به دوران ایلخانی میرسد. بسیاری از شهروندان تبریزی آخر هفتهها را به کوهپیمایی در عینالی اختصاص میدهند که هم زیارتی است و هم ورزش و تفریح. مجموعه عینالی با جاده آسفالته قابل دسترسی است و در سالهای اخیر با ایجاد فضای سبز و امکاناتی مانند آلاچیق، رستوران و شهربازی کوچک، به یک تفرجگاه کامل تبدیل شده است.
11. پارک جنگلی باغمیشه
پارک جنگلی باغمیشه بوستانی سرسبز در شمالشرق تبریز است که به خاطر قرارگیری در میان باغهای میوه، به «بوستان باغها» نیز شهرت یافته است. این پارک حدود ۲۲ هکتار وسعت دارد و پوشیده از درختان متنوع و طبیعت چشمنواز است. آرامش و طراوت فضای باغمیشه باعث شده هم اهالی محل و هم گردشگران، اینجا را برای پیکنیک و عکاسی انتخاب کنند.
از امکانات تفریحی و رفاهی پارک میتوان به زمینهای بازی کودکان، مسیرهای پیادهروی، آلاچیق و نیمکتهای متعدد، و فضای کافی برای ورزشهای همگانی اشاره کرد. پارک باغمیشه در فصل بهار بسیار دیدنی میشود؛ شکوفههای باغهای اطراف عطر و رنگی دلنشین به فضا میبخشند. نزدیکی این پارک به مناطق مسکونی شرق تبریز باعث شده دسترسی به آن آسان باشد (از طریق خیابانهای فرعی محله باغمیشه). اگر به دنبال مکانی خلوتتر نسبت به ائلگلی برای سپری کردن یک بعدازظهر آرام هستید، پارک جنگلی باغمیشه گزینهای ایدهآل است.
12. تالاب قوریگُل
تالاب قوریگُل دریاچهای طبیعی و بااهمیت در حوالی تبریز است که به دلیل اکوسیستم غنی و مناظر بکرش شناخته میشود. این تالاب در حدود ۴۰ تا ۴۵ کیلومتری جنوبشرقی تبریز و در نزدیکی شهر بستانآباد قرار دارد. قوریگُل در زبان ترکی آذربایجانی به معنای «استخر خشک» است و از نامهای دیگر آن میتوان به «دوریگُل» (استخر زلال) اشاره کرد. این دریاچه حدود ۲۰۰ هکتار مساحت دارد و آب آن از بارشهای سالانه و چشمههای زیرزمینی تأمین میشود. وجه تمایز قوریگُل نسبت به بسیاری از دریاچههای منطقه، آب شیرین آن است که حتی قابل شرب بوده و برای آبیاری مزارع اطراف استفاده میشود.
تالاب قوریگُل به خاطر میزبانی پرندگان مهاجر در فصول مختلف، از نظر زیستمحیطی در سطح ملی و بینالمللی بسیار حائز اهمیت است. این تالاب در سال ۱۳۵۴ شمسی در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بینالمللی ثبت شده و تحت حفاظت محیطزیست قرار دارد. اگر در بهار یا پاییز به تبریز سفر کنید، بازدید از قوریگُل فرصت تماشای پرندگانی چون اردک سرسفید، فلامینگو و حواصیل را به شما میدهد. فضای آرام و طبیعت دستنخورده اطراف تالاب، آن را به «جواهر بستانآباد» تشبیه کردهاند و مکان مناسبی برای طبیعتگردی و ثبت عکسهای خاطرهانگیز است.
جاهای دیدنی مذهبی و کلیساهای تبریز
تبریز نماد همزیستی باورها و آیینهاست؛ شهری که در آن مسجدهای تاریخی و کلیساهای کهن، دوشادوش هم ایستادهاند و لایههایی از تاریخ معنوی آذربایجان را بازتاب میدهند. معماری باشکوه شبستانها و منارهها از یک سو، و سنگتراشیها و نقشهای ارمنی از سوی دیگر، تجربهای غنی از هنر مذهبی را رقم میزند. بازدید از این اماکن، علاوه بر جنبههای زیارتی و معنوی، فرصت خوبی برای شناخت سیر تحول معماری مذهبی در ایران و آشنایی با نقش پررنگ جوامع دینی در فرهنگ شهری تبریز است.
13. کلیسای سنت استپانوس؛ شاهکار معماری ارمنی
کلیسای سنـت استپانوس (استفانوس مقدس) یکی از ارزشمندترین بناهای مذهبی ارمنیان در ایران است که در منطقه جلفا، حدود ۱۶ کیلومتری غرب شهر جلفا و در نزدیکی کرانه رود ارس واقع شده است. این صومعه تاریخی پس از قرهکلیسا، دومین کلیسای مهم ارامنه ایران به شمار میرود. کلیسا در دل طبیعتی سرسبز و کوهستانی به نام دره شام جای گرفته و با دیوارهای سنگی بلند و برجهای نگهبانی احاطه شده است. سبک معماری آن آمیزهای از هنر ارمنی و گوتیک است؛ بنا با سنگهای صورتی و خاکستری ساخته شده و بر روی دیوارهای آن حجاریهای زیبایی از صلیب و نگارههای مذهبی دیده میشود.
قدمت کلیسای سنت استپانوس را به اوایل دوره مسیحیت نسبت میدهند و ساختمان فعلی آن مربوط به دوره صفویه (قرن ۱۶-۱۷ میلادی) است که پس از زمینلرزههای منطقه مرمت شده است. ارزش تاریخی و هنری این کلیسا موجب شد تا همراه با دو کلیسای ارمنی دیگر ایران (قرهکلیسا و زورزور)، در سال ۲۰۰۸ میلادی نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود. فضای معنوی داخل کلیسا با نقاشیهای دیواری کمرنگ و محراب سنگی ساده، بسیار آرامشبخش است. گردشگران علاوه بر زیارت، میتوانند از طبیعت زیبای اطراف و محوطه سرسبز کلیسا نیز لذت ببرند.
برای بازدید، همه روزه از ساعت ۹ صبح تا ۷ عصر امکان ورود وجود دارد (در نیمه دوم سال ممکن است ساعات محدودتر باشد). مسیر دسترسی نیز از طریق جاده آسفالته جلفا – کلیسا است که تابلوی راهنما دارد.
14. کلیسای مریم مقدس
کلیسای مریم مقدس، بزرگترین و قدیمیترین کلیسای شهر تبریز است و قدمتی دستکم ۵۰۰ ساله دارد. این کلیسا در محله قدیمی “مسیحینشین” تبریز، در انتهای خیابان شریعتی (شهناز شمالی) و نبش میدان نماز واقع شده است. بنای اولیه کلیسا مربوط به دوره صفویه (احتمالاً حدود قرن ۱۶ میلادی) است، اما شواهد معماری مانند طرح سردر ورودی نشان میدهد که شاید هسته اصلی بنا به دوره ایلخانی (قرن ۱۳ میلادی) بازگردد. حتی گفته میشود مارکوپولو در سفر خود به چین از این کلیسا یاد کرده که نشاندهنده قدمت بیش از ۷۰۰ سال آن است.
کلیسای مریم طی زلزله مشهور سال ۱۱۵۸ شمسی (۱۷۸۰ میلادی) آسیب جدی دید اما سه سال بعد توسط جامعه ارمنی بازسازی شد و شکل کنونی آن شکل گرفت. سبک معماری کلیسا ساده و الهامگرفته از سنت کلیسای حواری ارمنی است؛ تالاری بزرگ با سقف چوبی و گنبدی کوچک، محراب مرتفع و نورگیرهایی با شیشههای رنگی. این کلیسا همچنان فعال است و ارمنیان تبریز مهمترین مراسم مذهبی و ملی خود را در این مکان برگزار میکنند. در حیاط کلیسا چندین سنگقبر قدیمی دیده میشود که قدیمیترینشان تاریخ اوایل قرن ۱۶ میلادی را نشان میدهد.
کلیسای مریم مقدس تبریز به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است و برای بازدید عمومی (در ساعاتی که مراسم برگزار نمیشود) با هماهنگی خلیفهگری ارامنه امکانپذیر است. اگر به معماری مذهبی و تاریخ ارامنه ایران علاقه دارید، حتماً از این کلیسای کهنسال دیدن کنید و در فضای معنوی آن لحظاتی آرامش را تجربه نمایید.
15. مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز (مسجد جمعه) از بناهای کهن شهر است که قرنها محل عبادت مردم بوده و ترکیبی دیدنی از معماری قدیم و جدید را به نمایش میگذارد. بخش اصلی مسجد در دوران سلجوقیان (قرن ۶ هجری قمری) ساخته شده و دارای شبستانی با طاقهای جناغی و ستونهای قطور هشتضلعی از جنس آجر است. این ستونهای هشتگوش آجری و گچبریهای ظریف محرابها از ویژگیهایی است که مسجد جامع را متمایز میکند. در زلزله مهیب سال ۱۱۹۳ قمری (۱۷۸۰ میلادی) که بخشهای وسیعی از تبریز را ویران کرد، مسجد جامع نیز آسیب دید اما بر خلاف بسیاری بناهای دیگر، اسکلت اصلی آن فرو نریخت و جان سالم به در برد.
در دوران قاجار و پهلوی، قسمتهای تخریبشده مسجد بازسازی شد و ایوانها و ورودیهای جدید به آن اضافه گردید. به همین دلیل امروز میتوان تلفیقی از معماری دوره سلجوقی (بخش قدیمی شبستان با ستونها) و معماری دوره قاجار (ایوانهای ورودی و طاق نماها) را در مسجد جامع تبریز مشاهده کرد. این مسجد در قلب بافت بازار تبریز قرار گرفته و از طریق انتهای راستهبازار میتوان به آن وارد شد. برای گردشگرانی که از بازار دیدن میکنند، بازدید از مسجد جامع به راحتی امکانپذیر است و فضای معنوی و تاریخی مسجد، آرامشی دلپذیر در بازار فراهم میآورد. مسجد جامع همچنان فعال است و نمازهای یومیه و جمعه در آن اقامه میشود، بنابراین در زمان برگزاری نماز، بازدید گردشگری محدود خواهد بود. بهترین زمان دیدار، خارج از وقت نماز و با رعایت حرمت فضای مذهبی است.
بهترین جاهای دیدنی اطراف تبریز
تبریز تنها به جاذبههای درونشهری محدود نمیشود؛ اطراف این شهر نیز پر از دیدنیهای جذاب است. شهرستانهای نزدیک تبریز در استان آذربایجان شرقی از کوهستانهای سرسبز تا آبشارها و روستاهای تاریخی را در برمیگیرند. در ادامه به معرفی برخی از بهترین جاهای دیدنی اطراف تبریز میپردازیم. علاوه بر موارد معروف، چند مکان بکر و کمترشناختهشده نیز پیشنهاد شده است که با زیبایی خود هر طبیعتگردی را شگفتزده میکنند.
16. بازارچه مرزی جلفا
شهر مرزی جلفا در شمال استان (حدود ۱۳۵ کیلومتری تبریز) قرار دارد و به خاطر بازارچههای مرزی و منطقه آزاد تجاریاش معروف است. بازارچه مرزی جلفا که به «بازار روسها» نیز شهرت دارد، از قدیمیترین مراکز خرید این منطقه است و در مرکز شهر جلفا، در ساحل جنوبی رود ارس واقع شده است. در این بازارچه انواع کالاهای وارداتی از پوشاک و لوازم آرایش تا مواد غذایی و لوازم خانگی با قیمت نسبتاً مناسب عرضه میشود و بسیاری از اهالی تبریز و گردشگران برای خرید اجناس خارجی به آنجا سر میزنند.
حالوهوای بازار جلفا با دیگر بازارهای سنتی ایران کمی متفاوت است؛ چرا که ترکیبی از بازرگانان محلی و مسافران جمهوری آذربایجان (خودمختار نخجوان) را میبینید و کالاهای کشورهای مختلف در ویترین مغازهها چشمنوازی میکند. پیشنهاد میشود هنگام سفر به جلفا، علاوه بر بازار روسها، سری هم به مجتمعهای تجاری جدید منطقه آزاد ارس بزنید که در چند خیابان آنطرفتر ساخته شدهاند و اجناس مدرنتری ارائه میکنند. همچنین بعد از خرید میتوانید در پارک ساحلی ارس (کنار رود مرزی) استراحت کنید و از مناظر رودخانه و آنسوی مرز لذت ببرید.
17. جاده و آبشار آسیابخرابه
آبشار آسیابخرابه یکی از زیباترین جاذبههای طبیعی آذربایجان شرقی است که در ۳۰ کیلومتری شرق جلفا و در مرز ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده است. این مجموعه شامل چندین آبشار پلهای است که از دل کوه بیرون میریزند و جلبکها و خزههای سبز اطراف آنها مناظری سحرانگیز پدید آوردهاند. نام آبشار برگرفته از ویرانههای یک آسیاب آبی قدیمی در همان حوالی است؛ بقایای این آسیاب متعلق به دوران صفویه بوده و هنوز چرخ سنگی و حوضچههای آن قابل مشاهده است. آبشار آسیابخرابه در یک تنگه سرسبز جریان دارد و آب حاصل از آن به رود ارس میریزد.
مسیر دسترسی به این آبشار از طریق جاده جلفا – سیهرود است که خود این جادهی کوهستانی مناظر بکر و چشماندازهای زیبایی دارد. در طول مسیر، باغهای میوه و روستاهای کوچک مرزی را خواهید دید و سپس با طی یک جاده فرعی کوتاه به محوطه آبشار میرسید. بهترین زمان بازدید فصل بهار و اوایل تابستان است که آبشار پرآب بوده و هوا معتدل است. امکاناتی نظیر آلاچیق و سکوی تماشا برای گردشگران فراهم شده است. صدای یکنواخت ریزش آب و خنکای فضای آبشار، لحظاتی دلپذیر و آرامشبخش برایتان رقم خواهد زد.
18. روستای کندوان و غار اسکو
روستای کندوان که پیشتر در بخش دیدنیهای طبیعی تبریز به آن پرداختیم، یکی از مهمترین مقاصد گردشگری اطراف تبریز نیز محسوب میشود. این روستای صخرهای در شهرستان اسکو واقع شده و فاصلهاش تا تبریز حدود یک ساعت رانندگی است. خانههای مخروطیشکل کَندوان که همچون کندوی عسل در دل کوه کنده شدهاند، در ایران بینظیرند و فقط در معدودی از نقاط جهان مشابه آن یافت میشود. زندگی جاری در این خانههای سنگی و ادامه سنتها و آیینهای روستایی در فضایی متفاوت، برای گردشگران بسیار جالب است.
اغلب تورهای تبریزگردی، بازدید نیمروزه یا یکروزه از کندوان را در برنامه خود دارند تا گردشگران از نزدیک با شیوه زندگی مردم در «خانه-غار»ها آشنا شوند. علاوه بر خود کندوان، شهرستان اسکو جاذبه طبیعی دیگری به نام غار اسکو یا «غارهای منطقه اسکو» دارد. در اطراف روستای حیلهور (در ۱۸ کیلومتری اسکو) غارها و حفرههای دستکندی در دل کوه دیده میشود که گفته میشود روزگاری محل اختفای مردم در برابر حملات بوده است. هرچند این غارها به شهرت کندوان نیستند، اما برای علاقهمندان به طبیعتگردی و تاریخ محلی جذاب خواهند بود.
در مجموع، سفر به اسکو و کندوان، ترکیبی از شگفتیهای زمینشناسی و تجربیات فرهنگی را به همراه دارد که در هیچ جای دیگر ایران مشابهش را نخواهید یافت.
19. قلعه بابک؛ نماد مقاومت آذربایجان
قلعه بابک یا دژ بابک در کوهستانهای منطقه کلیبر (شمال شرق تبریز) واقع شده و از معروفترین جاذبههای تاریخی-طبیعی آذربایجان شرقی است. این دژ بر فراز قلهای صخرهای بنا شده و حدود ۲۳۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مسیر دسترسی به قلعه شامل کوهنوردی نسبتاً دشواری است؛ بازدیدکنندگان ابتدا باید مسیری جنگلی و سپس حدود ۷۰۰ پله سنگی را طی کنند تا به دروازه قلعه برسند. اما چشمانداز بینظیری که از بالای قلعه خواهید دید، خستگی راه را از تن بهدر میکند: جنگلهای سرسبز ارسباران تا دوردست گستردهاند و ابرها در همسایگی شما خواهند بود. این قلعه نام خود را از بابک خرمدین گرفته است؛ سردار ایرانی که در قرن سوم هجری علیه خلافت عباسی قیام کرد.
بابک چندین سال در همین دژ مستحکم در برابر سپاهیان خلیفه مقاومت نمود تا سرانجام بهدست دشمن اسیر شد. امروزه بقایای معماری قلعه شامل دیوارهای سنگی، اتاقها و انبارها قابل مشاهده است و ابهت آن نشان میدهد که فتح چنین قلعهای تا چه حد دشوار بوده است. هر ساله در نیمه تیرماه، گروههایی از مردم محلی و گردشگران برای یادبود بابک خرمدین صعود دستهجمعی به قلعه انجام میدهند. برای بازدید از قلعه بابک، بهترین زمان اواخر بهار و تابستان است (زمستانها مسیر بسیار سرد و پربرف است). امکانات اقامتی در شهر کلیبر مهیاست و از آنجا با راهنمایان محلی میتوانید عازم قلعه شوید. دیدن طلوع آفتاب از فراز قلعه بابک، تجربهای است که تا پایان عمر در ذهنتان خواهد ماند.
20. کوههای رنگی آلاداغ لار
در مسیر تبریز به تهران و حوالی شهرستان ماهنشان، پدیده طبیعی چشمنوازی وجود دارد که به «کوههای رنگی آلاداغلار» مشهور است. آلاداغلار در زبان ترکی آذربایجانی به معنای «کوههای رنگارنگ» است. وقتی به این منطقه میرسید، تپهها و کوههایی را میبینید که لایههای رسوبی آنها به رنگهای متنوع قرمز، نارنجی، زرد، سفید و سبز درآمدهاند؛ انگار که نقاشی آبرنگی عظیم بر زمین کشیده شده است. این تنوع رنگ حاصل ترکیبات معدنی مختلف در خاک و سنگهای منطقه طی میلیونها سال است. کوههای رنگی در وسعت زیادی پراکندهاند و بهترین نما را میتوانید در حوالی روستای «اوییاوغلان» و «قزلجه» (بین تبریز و زنجان) ببینید.
این منطقه بکر و کمتر شناختهشده، بهشت عکاسان طبیعت محسوب میشود و در سالهای اخیر تصاویرش شهرت جهانی یافته است. پیشنهاد میشود هنگام طلوع یا غروب آفتاب از آلاداغلار دیدن کنید تا رنگها در بهترین حالت خود نمایان شوند. اگرچه این مکان به اندازه سایر جاذبههای تبریز معروف نیست، اما بدون شک یکی از شگفتیهای طبیعت ایران است که ارزش بازدید را دارد. فراموش نکنید که هیچ امکانات توریستی در محل نیست، پس با خودرو شخصی و تجهیزات لازم (آب، غذا، سوخت کافی) به سمت کوههای رنگی حرکت کنید و از سکوت و زیبایی طبیعی آنجا لذت ببرید.
21. جنگل های ارسباران؛ بهشت گمشده آذربایجان
جنگل ارسباران که در منتهیالیه شمالی استان آذربایجان شرقی گسترده شده، منطقهای سرسبز و کوهستانی است که تنوع کمنظیری از گونههای گیاهی و جانوری را در خود جای داده است. این ناحیه که به قرهداغ نیز معروف است، با وسعتی بیش از ۷۰ هزار هکتار از سال ۱۹۷۶ میلادی به عنوان «ذخیرهگاه زیستکره» در یونسکو ثبت شده است. چشمانداز ارسباران ترکیبی از کوههای بلند، درههای مهآلود، رودخانههای خروشان و جنگلهای انبوه بلوط، ممرز، ون و انواع درختان میوه وحشی است.
به خاطر طبیعت دستنخورده و زیبایی خیرهکننده، ارسباران را «بهشت گمشده آذربایجان» لقب دادهاند. این جنگلها زیستگاه گونههای نادری چون مرال (گوزن قرمز)، خرس قهوهای، شوکا، سیاهخروس قفقازی و عقاب طلایی هستند که برخی از آنها در هیچ جای دیگر ایران یافت نمیشوند. برای گردش در ارسباران، منطقهی کلیبر بهترین نقطه شروع است؛ از کلیبر میتوان به سوی قلعه بابک، دره آینالو، آبشار گلوسنگ و روستاهای دیدنی چون اشتبین و کردشت رفت. اقامت در خانههای روستایی یا کمپ زدن در دل جنگل، تجربهای بهیادماندنی خواهد بود اما لازم است با راهنماهای محلی هماهنگ کنید و نکات ایمنی (وجود حیاتوحش و سختی مسیرها) را در نظر داشته باشید.
جنگلهای ارسباران در فصل بهار و تابستان رویایی هستند؛ آواز پرندگان، مه صبحگاهی و عطر گلهای وحشی، هر طبیعتدوستی را مجذوب خود میکند. اگر به دنبال ماجراجویی در دل طبیعت بکر اطراف تبریز هستید، ارسباران گزینه اول خواهد بود.
چند جاذبه کمترشناختهشده دیگر پیرامون تبریز عبارتند از:
- گورستان تاریخی پینهشلوار – قدیمیترین قبرستان منطقه در شرق تبریز –
- روستای لیقوان در دامنه سهند که با چشمهسارهای خنک و تولید پنیر معروفش شناخته میشود.
جاهای دیدنی تبریز در شب
تبریز شهری است که زندگی شبانه آرام و دلانگیزی دارد. هرچند ممکن است همچون تهران یا شهرهای بزرگ دیگر، تبریز تا دیروقت بیدار نباشد، اما برخی مکانهای آن در شب جلوهای دوچندان پیدا میکنند. هوای خنک شامگاهی تبریز، بهخصوص در فصل تابستان، مردم را ترغیب میکند تا پس از غروب به خیابانها بیایند و از تماشای نورپردازی بناها و قدم زدن در فضاهای عمومی لذت ببرند. در ادامه دو نمونه از بهترین جاهای دیدنی تبریز در شب را معرفی میکنیم:
ائلگلی در شب
پارک ائلگلی در شبهای تبریز چهرهای بسیار زیبا و رمانتیک پیدا میکند. نورافکنهای رنگارنگ، عمارت میانی استخر را روشن کرده و تصویر آن در آب منعکس میشود. فوارههای داخل دریاچه نیز با نورپردازی هماهنگ، به رقص در میآیند. بسیاری از خانوادههای تبریزی بعد از شام به ائلگلی میروند تا در هوای مطبوع شبانه کنار دریاچه قدم بزنند. آلاچیقها و نیمکتهای اطراف مملو از افرادی است که دورهم نشسته و مشغول گپوگفت صمیمانه هستند. نسیم ملایمی که از سطح آب برمیخیزد، خستگی روز را از تن میزداید.
اگر خوششانس باشید و ماه در آسمان باشد، ترکیب ماه و عمارت روشن ائلگلی، تصویری شاعرانه خلق میکند. همچنین گاهی برنامههای فرهنگی یا نورافشانی در پارک برگزار میشود که جذابیت فضا را بیشتر میکند. برای داشتن تجربه بهتر، یک فنجان چای داغ یا بستنی سنتی از فروشندگان محلی تهیه کنید و در حالی که نورها در آب میرقصند، از آرامش شبانه ائلگلی لذت ببرید.
پیادهروی در خیابان تربیت
خیابان تربیت که یکی از قدیمیترین خیابانهای تبریز است، در شب به یک پیادهراه دلانگیز برای گردش تبدیل میشود. این خیابان سنگفرش یک کیلومتری در مرکز شهر (نزدیک میدان ساعت) واقع شده و مخصوص عبور عابران پیاده است. ورودی زیبای خیابان تربیت، «درب نوبر» نام دارد که بخشی از دروازههای تاریخی شهر تبریز بوده و قدمتش به قرن چهارم هجری میرسد. عبور از زیر طاقنمای نورانی درب نوبر، شما را به دالانی از نور و رنگ وارد میکند. مغازهها و پاساژهای دو طرف خیابان تا ساعاتی از شب باز هستند و ویترینهایشان خیابان را روشن نگه میدارند.
کافهها و بستنیفروشیهای معروف تربیت مملو از جوانانی است که شبگردی میکنند و گفتگوهای دوستانه دارند. موسیقی ملایمی که گاه از بلندگوهای شهری پخش میشود، فضا را رویاییتر میکند. با قدم زدن بر روی سنگفرش تربیت، میتوانید ترکیبی از تاریخ و زندگی مدرن را حس کنید: در یک سو ساختمانهای قدیمی با معماری زیبای اوایل پهلوی قرار دارد و در سوی دیگر تابلوهای نئون فروشگاههای امروزی. نیمکتهایی برای نشستن تعبیه شده که میتوانید لحظاتی روی آنها بنشینید و رفتوآمد مردم را تماشا کنید.
خیابان تربیت به دلیل امنیت و روشنایی کافی، محل مناسبی برای یک پیادهروی شبانه خانوادگی نیز هست. اگر به تبریز سفر کردید، حتماً یک شب را به گردش در تربیت اختصاص دهید؛ بستنی سنتی یا شیرینیهای تبریزی بخرید و زیر نور چراغها و آسمان پرستاره، از حالوهوای زنده این خیابان لذت ببرید.
جمع بندی
تبریز با داشتن مجموعهای غنی از جاذبههای تاریخی، فرهنگی، طبیعی و مذهبی، یکی از مقاصد گردشگری منحصربهفرد ایران است. از بازار جهانی تبریز گرفته تا روستاهای صخرهای کندوان و کلیساهای کهن ارمنی، هر گوشه این خطه روایتگر داستانی از تاریخ پر فراز و نشیب و زیباییهای کمنظیر سرزمین آذربایجان است. سفر به تبریز فرصتی است برای غرق شدن در فرهنگ و هنر ایرانی، تنفس در طبیعت دلانگیز کوهستانی و لمس همزیستی مسالمتآمیز ادیان و اقوام مختلف. امیدواریم این راهنمای جامع به شما در برنامهریزی یک سفر بهیادماندنی به تبریز کمک کند و خاطراتی خوش و ماندگار از نگین آذربایجان برایتان رقم بزند.
